Türkiye Şeker Fabrikaları

Koordinatör: Prof. Dr. Nur Çağlar, Yürütücüler: Yrd. Doç. Dr.  Pelin Gürol Öngören, Yrd. Doç. Dr. Murat Sönmez Araştırmacı: Kevser Özkul

​

PROJENİN AMACI

Türkiye Cumhuriyeti’nin endüstrileşme sürecinin kanıtı niteliğinde olan Şeker Fabrikalarının yapımına Cumhuriyet'in ilanı ile başlanmış; dönemin zorlu ekonomik koşullarına rağmen fabrika yapılarının sayısı yıldan yıla hızla artmıştır. Şeker ve şeker üretimine bağlı endüstrinin gelişmesinde, milli sermayenin arttırılmasında, önemli bir istihdam kaynağı olarak kentlerin kalkınmasında önemli rol oynayan Şeker Fabrikalarının, bu bağlamda kentin kimliğine de büyük katkısı olmuştur. Yatırım kararları, projelendirmeleri, kent içindeki konumları, yapıların mimari özellikleri, planlanan mekanların çalışanların ve yerleşkede yaşayan bireylerin sosyal ve kültürel hayatına dair getirdiği yeni deneyimler ile Şeker Fabrikaları, kentin niteliğini topyekûn etkilemiş, kente büyük değer katmışlardır.

Mikro ve makro ölçekte Şeker Fabrikalarının, Türkiye'nin önemli bir endüstri kolu olarak tarih içinde gelişimi, kentin oluşmasına/gelişmesine olan katkıları, mimari ve yapısal niteliklerini ele alan ve araştıran bilimsel yayın sayısı oldukça azdır. Son yıllarda Şeker Fabrikalarının da parçası olduğu Endüstri Mirası alanında çeşitli akademik sempozyumlar düzenlenmekte, kolektif inisiyatifler oluşturulmakta ise de gelişmiş ülkelerdeki akademik ve toplumsal farkındalık düzeyine henüz gelinememiştir. Endüstri Miras alanı/yapıları olarak Türkiye Şeker Fabrikalarının araştırılması, belgelenmesi, değerlendirilmesi, korunması ve dönüştürülmesine yönelik projelerin geliştirilmesine yönelik bu çalışma ile mevcut zengin arşiv malzemesinin ortaya çıkardığı Şeker Fabrikalarının tarihini araştırmak, mimari ve kentsel açıdan değerlendirmek, üretilen bilgiyi yayın, sergi, panel gibi çeşitli mecralarla ortaya koyarak fabrika yerleşkelerini, fabrika yapılarını ve arşivlerini koruyarak endüstri mirasına sahip çıkmak ve bu konuda farkındalık yaratarak bilimsel bir katkı sağlamak amaçlanmaktadır. 

​

PROJENİN TEMEL GEREKÇESİ

Bu projenin oluşturulmasındaki temel gerekçe, endüstri mirasının ve projenin ana odağı olan Türkiye Şeker Fabrikalarına ait bilgi, belge ve mimari çizimlerin önemi ve korunması gerekliliğidir. Şeker Fabrikalarının endüstrileşme sürecindeki rolü açıktır. Ancak bakımsızlık/işlevsel kullanılamama/yeni işlev verilememe gibi çeşitli nedenlerle bu değerlerin tehlike altında olduğu anlaşılmaktadır. TMMOB Mimarlar Odası tarafından tanımlanan ve endüstri mirasının sahip olduğu 11 maddelik değer listesi doğrultusunda Şeker Fabrikaları; Tarihsel Değere, İşlevsel Kullanılabilme Değerine, Çevresel Değere, Teknik Değere, Özgünlük Değerine, Donanım ve İç Özellikler dolayısıyla değere, Kültürel Değere, Simgesel Değere, Mimari Sanatsal Değere, Enderlik Değerine, Endüstri Arkeolojisi Açısından Öneme sahiptir.  Bu projenin temel gerekçesi de endüstri mirasının değerlerine yönelik bilinci geliştirmek ve yaymak, kaybolmasını önlemek, korunmasına/dönüştürülmesine dair stratejilerin geliştirilmesine olanak sağlamak, yakın ve uzun vadede çeşitli etkinlikler düzenleyerek konunun farklı platformlarda tartışılmasına ve değerlendirilmesine aracılık etmektir.

​

PROJEDE PLANLANAN EYLEMLER VE TANIMLARI

Projenin yaklaşık 3 yıllık çalışma takvimi içinde yapılan eylemler;

• Araştırma ve Belgeleme

• Arşivin Dijitalleştirilme Süreci ve Hizmet Alımı,

• Türkiye Genelindeki Fabrikaların ve Arşivlerinin Ziyaret Edilmesi ve Fotoğraflanması,

• 2017-2018 Bahar Dönemi, Diploma stüdyosunda ders konusu olarak Ankara Etimesgut Şeker Fabrikası alanının çalışılmış olması,

• Uluslararası Sempozyumlarda, akademik konferanslarda bilimsel sunuşların yapılması,

• Ekim 2019      Sempozyum Bildirisi: “Şeker Endüstrisinin Kentsel Gelişime Etkisi” (Murat Sönmez, Pelin Gürol Öngören, Kevser Özkul), 4. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi, Ankara, 16-18 Ekim, 2019.

• Mayıs 2019     Poster Sunuşu: "Alpullu Şeker Fabrikası Sinema ve Gazino Binası" (Murat Sönmez, Pelin Gürol Öngören, Kevser Özkul) DoCoMoMo: Türkiye Mimarlığında Modernizmin Yerel Açılımları XV, Namık Kemal Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Tekirdağ, 10-12 Mayıs 2019. Özet Kitapçığı: (file:///C:/Users/User/Desktop/Docomomo2019%20%C3%96zet%20Kitap%C3%A7%C4%B1%C4%9F%C4%B1.pdf)

• Mayıs 2019     Poster Sunuşu: "Turhal Şeker Fabrikası Sinema ve Gazino Binası" (Murat Sönmez, Pelin Gürol Öngören, Kevser Özkul) DoCoMoMo: Türkiye Mimarlığında Modernizmin Yerel Açılımları XV, Namık Kemal Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Tekirdağ, 10-12 Mayıs 2019. Özet Kitapçığı (file:///C:/Users/User/Desktop/Docomomo2019%20%C3%96zet%20Kitap%C3%A7%C4%B1%C4%9F%C4%B1.pdf)

• Nisan 2019      Sempozyum Bildirisi: “Mekânsal Fonksiyonun Kültürel Yansımaları: Türkiye Şeker Fabrikaları Yerleşke Alanları” (Murat Sönmez, Pelin Gürol Öngören, Kevser Özkul), 4. Uluslararası Mühendislik, Mimarlık ve Tasarım Kongresi, İstanbul, 23-24 Nisan 2019.

• Mart 2019       Sempozyum Bildirisi: “Endüstriyel Bir Miras Örneği: Ankara Şeker Fabrikası” (Kevser Özkul) 4. İstanbul Arkeoloji ve Sanat Tarihi Öğrenci Sempozyumu, İstanbul, 15-16 Mart 2019.

• Nisan 2018      Poster Sunuşu: "Kırklareli Alpullu Şeker Fabrikası Büyük Köşk (Prof.Dr. Tayyibe Nur Çağlar, Pelin Gürol Öngören, Nazlı Ebru Mutlu i) DoCoMoMo: Türkiye Mimarlığında Modernizmin Yerel Açılımları XIV, Bülent Ecevit Üniversitesi Mühendislik Fakültesi, Zonguldak, 27-29 Nisan, 2018.

• Nisan 2017      Poster Sunuşu: "Ankara Şeker Fabrikası Misafirhanesi & Ankara Şeker Fabrikası Sinema- Lokanta Binası" (Prof. Dr. Nur Çağlar, Yrd. Doç. Dr. Murat Sönmez, Pelin Gürol Öngören) DoCoMoMo: Türkiye Mimarlığında Modernizmin Yerel Açılımları XIII, Balıkesir Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, 28-29 Nisan, 2017.

• Nisan 2017      Poster Sunuşu: "Ankara Şeker Fabrikası Misafirhanesi Sinema- Lokanta Binası" (Prof. Dr. Nur Çağlar ve Yrd. Doç. Dr. Murat Sönmez, Pelin Gürol Öngören) DoCoMoMo: Türkiye Mimarlığında Modernizmin Yerel Açılımları XIII, Balıkesir Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, 28-29 Nisan, 2017.

• Aralık 2016     Poster Sunuşu: "Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. Genel Müdürlük Binası” (Murat Sönmez, Pelin Gürol Öngören) DoCoMoMo: Türkiye Mimarlığında Modernizmin Yerel Açılımları XII, Samsun Ondokuz Mayıs Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, 16-18 Aralık, 2016.

• Aralık 2016     Poster Sunuşu: " Ankara Şeker Fabrikası Şeker Araştırma Enstitüsü" (Murat Sönmez, Pelin Gürol Öngören) DoCoMoMo: Türkiye Mimarlığında Modernizmin Yerel Açılımları XII, Samsun Ondokuz Mayıs Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, 16-18 Aralık, 2016.

• Sempozyum bildiri kitaplarında ve dergilerde yayınlanan tam metinler ve makaleler,

• Ekim 2019      “Şeker Endüstrisinin Kentsel Gelişime Etkisi” (Murat Sönmez, Pelin Gürol Öngören, Kevser Özkul), 4. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi Bildiri Kitabı. (Der. Pınar Çoban Yılmaz Öztürk ve Emir Osmanoğlu), İdealkent Yayınları, Ankara, 419-430. (ISBN:978-605-68927-7-6)

• Ekim 2019      “Mekânsal Fonksiyonun Kültürel Yansımaları: Türkiye Şeker Fabrikaları Yerleşke Alanları” (Murat Sönmez, Pelin Gürol Öngören, Kevser Özkul), 4. Uluslararası Mühendislik, Mimarlık ve Tasarım Kongresi Bildiri Kitabı, Güven Plus Grup A.Ş. Yayınları, İstanbul, 28-41 (E-ISBN:978-605-7594-12-9)

• Aralık 2018     “Endüstri Miras Alanı/Yapıları Olarak Türkiye Şeker Fabrikaları ve Köşk Yapıları” (Murat Sönmez, Pelin Gürol Öngören, Kevser Özkul), Arredamento Mimarlık, sayı:326, 58-62. (ISSN:2536-4952)

​

BEKLENEN SONUÇLARIN HEDEF GRUPLAR ÜZERİNDE SÜRDÜRÜLEBİLİR ETKİSİ VE ÇARPAN ETKİLERİ

Bu çalışma öncelikle akademisyenler ve araştırmacılar için akademik alanda bilimsel birçok araştırma alanı ortaya çıkaracaktır. Mimarlık, şehircilik ve mühendislik alanlarından gelen ve endüstri mirasının barındırdığı mekânsal, kentsel ve teknik koşulları çalışacak uzmanların yetişmesine ve dolayısıyla yeni uzmanlık alanlarının tanımlanması olasıdır. Örnek olarak, bu çalışmanın sonucunun endüstriyel arkeoloji konusunun giderek derinleşen ve gelişen bilimsel bir alana dönüşeceği öngörülmektedir.

Arşivlenen belgeler ve bunların sergilenmesi ile toplumda endüstri mirasına karşı artan bilinç ve farkındalık doğru koruma politikalarının geliştirilmesinde ve ilgili kurumlara yönelik olumlu baskının oluşması öngörülmektedir. Korunan ve ortak paylaşılan mirastan öğrenilenler yenilikçi üretim ve teknoloji projelerinin geliştirilmesine de katkıda bulunacaktır.

Projenin sonucu, önemli kamu iktisadi girişimlerinin ve büyük özel sektör firmalarının kurumsal kimlik ve bellek oluşturmaları yönünde olumlu bir örnek ve motivasyon kaynağı olacaktır. Belgeleme ve arşivleme çalışmalarının artması ve yaygınlaşması ile kurumlar ile sivil toplum kuruluşları arasındaki iş birliği artabilir ve toplumsal farkındalık düzeyi yükseltilebilir. Bu farkındalığın gelişmiş ve gelişmekte olan toplumların somut ve somut olmayan mirasa yönelik koruma ve kamu yararına kültür sermayesine dönüştürme iradesinde güçlenme sağladığı bilinmektedir

Kent kültürü ve hayatına katkı yapan Sivil toplum Kuruluşlarının sayısı zaman içinde artacak, etkilerini kentlinin yararına olacak şekillerde kente yayacaklardır. Böylece hem endüstri mirasının korunmasında hem de tahmin edilen/edilemeyen ve kentliyi ilgilendiren birçok farklı alanda gelişim ve dönüşümlerin oluşması beklenebilir.

Tüm bu çarpan etkiler Şeker Fabrikalarının kurumsal olarak kendi kimliğini yeniden üretmesinin ve bu kurumsal kimliğin topluma aktarılmasının yolunu açarak, Şeker Fabrikalarının bir Cumhuriyet projesi olarak tarihsel öneminin ve uzun vadede kentsel ölçekte taşıdığı potansiyelin kavranmasında; toplumsal algının oluşturulmasında önemli gelişmelerin sağlanmasına katkı sağlayacaktır.